Sapieha Aleksander Michał h. Lis (1730–1793), wojewoda połocki i hetman polny lit., kanclerz w. lit., marszałek konfederacji targowickiej na Litwie. Ur. 12 IX, był synem gen. artylerii lit. Kazimierza Leona (zob.) i Karoliny z Radziwiłłów, bratem Michała Ksawerego (zob.).
Osieroconemu w r. 1738 przez ojca S-że wyznaczono dekretem kompromisarskim z 3 XII 1741 na opiekuna stryja Józefa Stanisława (zob.), koadiutora wileńskiego, pomijając zabiegającą o prawo do opieki matkę, wówczas już Józefową Jabłonowską. S. zyskał w opiekunie także niestrudzonego protektora do urzędów i starostw. Przez pół roku – może jeszcze przed śmiercią ojca – S. uczył się w Lubartowie (prawdopodobnie w tamtejszym kolegium jezuitów) pod kierunkiem ks. Kazimierza Wietrzyńskiego, potem zajął się nim inny jezuita, L. Bemfelt. W poł. czerwca 1740 S. otrzymał star. puńskie dzięki staraniom stryja i poparciu wpływowego protektora rodu – kanclerza Jana Fryderyka Sapiehy. Latem 1746 stryj postarał się dla niego o poselstwo na sejm z Wiłkomierza. Na sejmie tym S. wszedł w skład sejmowej deputacji do rozliczenia administracji skarbowej Macieja Grabowskiego oraz do komisji, która miała wypracować projekt aukcji skarbu lit. W r. n. podczas lutowego sejmiku gospodarskiego zdał relację z posłowania. Dn. 24 X 1747 – znów dzięki zabiegom stryja – był marszałkiem wileńskiego sejmiku elekcyjnego wybierającego kandydata do chorąstwa. W lutym 1748 nie powiodły się S-że starania o wybór na deputata do Trybunału Lit., natomiast w sierpniu t. r., dzięki drugiemu stryjowi – Michałowi Antoniemu (zob.), sejmik słonimski obrał go posłem na sejm. Zanim przybył spóźniony na obrady (21 X 1748), wyznaczono go na sejmie do komisji rozliczającej skarb kor.
Dn. 12 XI 1748 otrzymał S. pułk regimentu pieszego jednego z hetmanów lit., zaś 26 XI t. r. został oboźnym lit. W czerwcu 1750 posłował, tym razem z Wilna, na sejm nadzwycz., 18 IX mianowano go generałem majorem wojsk lit., zaś 30 IX 1750 podskarbim nadwornym lit. Wszystkie te awanse zawdzięczał zabiegom stryja biskupa. Obrany 8 I 1753 woj. połockim, 3 VIII t. r. otrzymał Order Orła Białego, a nominację na woj. połockie – 16 VII 1754; dziękował za nią na sejmie t. r. Po śmierci stryja Józefa Stanisława (1754) opiekę nad karierą S-y objął stryj Michał Antoni, wówczas już podkanclerzy lit. Aktywność polityczna woj. połockiego w 2. poł. l. pięćdziesiątych znacznie jednak spadła; gdy w październiku 1760 zmarł Michał Antoni, S. nie zdołał utrzymać przy sobie jego nielicznej klienteli.
W styczniu 1759 był S. w Warszawie podczas inwestytury królewicza Karola na Księstwo Kurlandzkie, wiosną r. n. popierał stronę radziwiłłowsko-dworską podczas otwarcia Trybunału Lit. Prawdopodobnie w jesieni 1761 wystarał się o rosyjski Order św. Andrzeja; miał nadto (nie wiadomo, od kiedy) Order św. Huberta. Przejście po zgonie stryja podkanclerzego do obozu dworskiego ułatwiło S-że otrzymanie 8 X 1762 buławy polnej lit., którą po części zawdzięczać miał romansowi swej słynnej z urody żony Magdaleny Agnieszki z Lubomirskich z synem ministra Henryka Brühla, Alojzym. Jako hetman polny stał się równocześnie szefem dwu regimentów. Satyra bibliograficzna z t. r., przypisując S-że książkę „Herkulesa czyny rycerskie albo bohatyrskie”, dawała ironiczne świadectwo temu, co sądzono o jego kwalifikacjach do buławy. Podczas rady senatu po zerwanym sejmie 1762 r. opowiadał się za zwołaniem sejmu nadzwycz., a dla wyjścia z kryzysu monetarnego proponował bicie wartościowej monety przez miasta pruskie. W marcu 1763 podpisał postanowienie rady senatu w sprawie obrony pozycji ks. Karola w Kurlandii. Podczas fundacji Trybunału Lit. 1763 r. wsparł Karola S. Radziwiłła, rychło po tym doszło jednak między nimi do konfliktu. Zdaniem Marcina Matuszewicza spowodowany on został «niedyskretną» wypowiedzią Radziwiłła o prowadzeniu się w Warszawie hetmańskiej małżonki. W czerwcu i początku lipca 1763 S. był w Białymstoku na naradach przywódców obozu dworskiego, zwołanych w obliczu konfederackich przygotowań Czartoryskich. Miesiąc później radził, by z wojskiem rosyjskim, które wkroczyło w granice Litwy, «najmniejszych […] zaczepek unikać». W końcu sierpnia 1763 zamierzał na całą zimę wyjechać na Wołyń, zapewne by uniknąć konieczności zajęcia stanowiska wobec obecności na Litwie wojsk rosyjskich.
Po zgonie Augusta III S. od listopada 1763 przebywał w Warszawie. Na przełomie l. 1763 i 1764 zapewniał K. S. Radziwiłła i innych przywódców republikańskich, że na kandydaturę Stanisława Poniatowskiego do korony nigdy się nie zgodzi. Rychło jednak osłabł w tej stanowczości, a tuż przed konwokacją zdecydowanie zmienił front; Matuszewicz przypisał to zarówno «cichemu animuszowi» hetmana, jak i romansowi jego żony ze S. Poniatowskim. Hetmanowi w. kor. Janowi Klemensowi Branickiemu zdecydowanie odmówił S. wspólnej walki o utrzymanie prerogatyw buławy, zaś 7 V 1764 jego klienci poparli «familię» w izbie sejmowej. Wszedłszy na konwokacji do rady przy prymasie oraz do komisji, która miała zlustrować skarbiec i archiwum kor. na zamku krakowskim, 16 V 1764 przystąpił S. do konfederacji Czartoryskich. Konstytucje podpisał zastrzegając utrzymanie dotychczasowych prerogatyw hetmańskich. Uradowany, że dla Litwy je ocalono, zarzucał Branickiemu, iż wyjeżdżając z Warszawy ułatwił antyhetmańskie poczynania, a tym samym zaszkodził całemu krajowi. Jednak gdy na sejmie koronacyjnym w grudniu t. r. ograniczono także prerogatywy buław lit., S. nie odważył się poprzeć protestującego przeciw temu Michała Massalskiego. Mimo to Stanisław August uważał, iż właśnie kwestia zakresu władzy hetmańskiej już w początkach jego panowania odepchnęła odeń S-ę, któremu 8 X 1765 nadał Order św. Stanisława. W sierpniu, przed sejmem 1766, S. nakłaniał Branickiego do wspólnej akcji na rzecz przywrócenia prerogatyw hetmanom. Starania S-y w tej kwestii poparła szlachta na sejmiku starodubowskim, z którego mandat poselski na sejm uzyskał jego brat Michał. Niezadowolny z konfederacji radomskiej, że hetmanom nie przywróciła dawnej władzy, S. szerzył w l. 1767–71 malkontenckie nastroje w woj. brzeskim lit. Wobec konfederacji barskiej zachowywał postawę biernej solidarności, dopuszczając nawet do przejścia części swych wojsk na stronę konfederatów.
Po przejściu na stronę konfederatów (wrzesień 1771) hetmana w. lit. Michała Ogińskiego został S., w wyniku nacisków ambasadora rosyjskiego K. Salderna, ściągnięty przez króla do Warszawy i tu zgodził się przyjąć odpowiedzialność za lojalność wojsk lit. W listopadzie, po zamachu na Stanisława Augusta, zademonstrował lojalizm organizując i sprowadzając do Warszawy (wraz z J. Sosnowskim) delegacje z 7 powiatów z wyrazami poparcia dla króla. Wszedłszy następnie (wedle nieprzychylnego mu S. Lubomirskiego) «w skrypta i ułożenia» z Saldernem (obiecać mu za to miano buławę wielką i uwolnienie jego dóbr od kosztów stacjonowania wojsk rosyjskich), S. od grudnia 1771 zasiadał w Grodnie w Komisji Wojskowej Lit., której dotąd (od r. 1764) nie uznawał. Oznaczało to faktyczne przejęcie przez niego władzy hetmana wielkiego i podporządkowanie armii lit. Rosji. W listopadzie 1772 Stanisław August sugerował S-że, by wykorzystując chorobę uchylił się od osobistego składania Katarzynie II hołdu z dóbr, które znalazły się za kordonem. Choć przysięgi tej S. do czerwca 1773 nie złożył, w nagrodę za wcześniej oddane Rosji usługi pozostał przy swych majątkach. Po skurczeniu się wskutek rozbioru dochodów skarbu, S. proponował zmniejszenie liczby konnych w regimentach gwardii oraz redukcję liczby elewów w Korpusie Kadetów. Królowi nie przypadły jednak do gustu propozycje takiej redukcji wydatków wojskowych. Stosunki S-y z królem uległy ochłodzeniu jeszcze bardziej w r. 1773. Serwilistyczny wobec nowego ambasadora rosyjskiego O. Stackelberga, S. miał dobre stosunki z czołowymi «matadorami» sejmu delegacyjnego 1773–5. Wszedł w skład delegacji, wyznaczono go nadto do sądu sejmowego, który miał zawyrokować o losie królobójców. W poł. r. 1773, w porozumieniu z niechętnymi królowi przywódcami delegacji, S. wybrał się do Petersburga; miał tam umacniać tendencje do dalszego osłabienia władzy Stanisława Augusta.
Na wieść o planach przejęcia przez S-ę godności hetmana w. lit. (formalny wniosek w tej sprawie, popierany przez posłów rosyjskiego i pruskiego, zgłoszono w delegacji w maju 1774), przebywający w Paryżu M. Ogiński skierował doń (i rozgłosił) list, w którym uprzedzał, że buławy będzie bronił póki życia. Przyjechawszy zaś w listopadzie t. r. do kraju wyzwał S-ę na pojedynek; zażegnano go na placu boju w Jeziornej pod Warszawą, tam też obiecano hetmanowi polnemu wielką pieczęć lit. Śmierć Michała Czartoryskiego w sierpniu 1775 otworzyła S-że drogę do tego ministerium. Choć powszechnie wiedziano, że nie był w stanie sprostać intelektualnie obowiązkom kanclerza, Stackelberg wymusił na królu nominację S-y (13 IX 1775). Pozbawiony szerszych ambicji polit. nowy kanclerz był mało aktywny. Rzadko pojawiał się na sejmach, nie przeszkadzał w rządzeniu regalistyczną Litwą najpierw Antoniemu Tyzenhauzowi, potem Joachimowi Chreptowiczowi; rzadko zgłaszał własne rekomendacje do urzędów. Przed sejmem 1776 r. należał do ścisłego grona osób, które ustalały ze Stackelbergiem szczegóły przebiegu obrad; 23 VIII t. r. podpisał akt konfederacji, po czym został jej konsyliarzem. Na sesji 6 IX 1776 głosował za przyznaniem Radzie Nieustającej prawa wykładni ustaw (zaznaczył, że czyni to jako obywatel, gdyż jako minister powinien powiedzieć «nie»), 11 X t. r. bronił przyznanych mu w projekcie budżetu (i następnie uchwalonych) 100 tys. złp. rocznie jako zwrotu kosztów, poniesionych w czasach Baru. Dn. 26 X 1776 zgadzał się na pakiet ustaw zgłoszony przez Litwinów, a inspirowany przez Tyzenhauza; przewidywano w nim m. in., że Grodno będzie jedynym miejscem odbywania sądów asesorskich. Choć projekt upadł, na mocy prywatnej umowy z Tyzenhauzem w ciągu dwu najbliższych lat S. sądził asesorię w Grodnie.
Podczas sejmu 1780 r. wyznaczono S-ę w skład sądów sejmowych na kadencję od 1 II 1782. Tuż po upadku Tyzenhauza w r. 1780 kanclerz zgłosił królowi zamiar objęcia patronatu politycznego nad powiatami: mozyrskim, wołkowyskim i egzulanckim starodubowskim. Po jego urzeczywistnieniu czuwał nad sejmikami tych powiatów. W marcu 1781 wykazywał życzliwy stosunek do Tyzenhauza, sądząc jeden z jego procesów w asesorii, ale nacisk opozycji «wystraszył» go od przewodniczenia posiedzeniom. W r. 1784 gościł w Różanie jadącego na sejm do Grodna Stanisława Augusta. Na sejmie tym S-ę znów wyznaczono do sądów sejmowych (na kadencję od 1 X 1785). W grudniu 1784, czyniąc gest dobrej woli wobec króla, kanclerz wyłożył pieniądze na koszta związane z funkcją marszałka trybunalskiego dla woj. mińskiego Adama Chmary, zapewniwszy go wspaniałomyślnie, że datek pochodzi od Stanisława Augusta. Do sądów sejmowych wyznaczono S-ę także na sejmie r. 1786 (kadencja od 1 X 1787).
Obecny w Warszawie w początkach października 1788, przystąpił S. do sejmowej konfederacji. Do tego ograniczyły się jego związki z Sejmem Czteroletnim. Na prośbę Stanisława Augusta, który uważał S-ę za dobrego sędziego, w lutym 1789 postarał się on o deputację z Wołkowyska, po czym został marszałkiem Trybunału Lit. W Warszawie S. zjawił się prawdopodobnie dopiero u schyłku r. 1790. Był tam może 3 V 1791 (w przeddzień tej sesji zaliczano S-ę do osób przeciwnych konstytucji), na pewno zaś pod koniec czerwca t. r., kiedy to jako kanclerz i członek deputacji do przygotowania kodeksu Stanisława Augusta wziął udział w sesji inaugurującej jej prace. W 2. poł. r. 1791 znów był S. na Litwie; swój przyjazd do Warszawy dla prac nad kodeksem zapowiedział dopiero w listopadzie t. r. Mimo niechętnego stosunku do Ustawy Rządowej wziął udział w uroczystościach rocznicowych w maju 1792. Po wkroczeniu do Polski wojsk rosyjskich, w Warszawie liczono (bezpodstawnie), że kanclerz przynajmniej dostarczy ludzi i broni do obrony kraju.
Jeszcze w Petersburgu podczas planowania szczegółów interwencji w Polsce Katarzyna II przewidziała S-ę na marszałka prorosyjskiej konfederacji, o czym pod koniec kwietnia 1792 powiadomił go Szymon Kossakowski. Zapewne odpowiedź S-y nie zawierała zdecydowanej odmowy, skoro konstytuując w Wilnie konfederację lit. u schyłku czerwca t. r. Kossakowscy mianowali nieobecnego S-ę jej marszałkiem. Mimo wezwań Szczęsnego Potockiego i gen. P. Kreczetnikowa, S. nie kwapił się jednak z wyrażeniem zgody na objęcie tej funkcji. W liście z 9 VII 1792 informował króla, który go utwierdzał w trzymaniu się z dala od konfederacji targowickiej, że najchętniej wyjechałby za granicę. Gdy Stanisław August zorientował się, że uchylając się od laski, S. ułatwi Kossakowskim osadzenie na tym stanowisku ich krewnego, łowczego lit. Antoniego Zabiełły, nakłonił S-ę (z pomocą Sz. Potockiego) do przystąpienia 10 VIII 1792 w Brześciu Lit. do konfederacji targowickiej i objęcia marszałkostwa. W pocz. września 1792 pojawił się S. w Brześciu Lit. i 11 IX uczestniczył w uroczystym złączeniu związków kor. i lit. Od 25 X 1792 przebywał wraz z Generalnością targowicką w Grodnie, odprawiając m. in. sądy asesorskie. Wszedł w skład utworzonej przez targowiczan Komisji Edukacyjnej Lit., a w początkach stycznia 1793 wraz z bpem Józefem Kossakowskim złożył wniosek o powołanie marszałków powiatów lit. w skład senatu. Nie ulega wątpliwości, że w konfederacji był tylko figurantem, a jego rady, by nie zaczynać od prześladowania i zemsty na przeciwnikach, nie miały żadnego posłuchu. Najpóźniej od trzeciej dekady stycznia 1793 był poważnie chory.
Prócz otrzymanego w r. 1740 star. puńskiego (które w r. 1754 scedował bratu Michałowi), 13 X 1759 S. otrzymał star. mścibowskie, a w l. siedemdziesiątych miał star. olsztyńskie w woj. krakowskim (28 I 1774 ius communicativum dostała na nie jego żona). W ramach dokonanego 3 XII 1753 działu z bratem, S-że przypadło Wysokie w woj. brzeskim lit., hrabstwo drujskie (pow. brasławski), Wiażyn w dobrach zasławskich na Wołyniu, Zelwa w pow. wołkowyskim i jakaś część dóbr dąbrowieńskich (pow. orszański), które później (w l. 1781–3) sprzedał G. Potiomkinowi. W r. 1766 doszedł do tego spadek po bracie Michale, spadkobiercy majątku podkanclerzego Michała Antoniego (zm. 1760). Do dóbr tych należały m. in.: Stary i Nowy Bychów z Bakałabowcem i Dobosną w pow. orszańskim i rzeczyckim, Dereczyn-Ostrów w pow. słonimskim i Hołynka w pow. orszańskim, Czerlona, Ławno, Łunne (Wola) w Grodzieńskiem. Objął S. również główną siedzibę swojej linii rodowej – Różanę w pow. słonimskim. Żona wniosła mu dobra Mniszew w ziemi czerskiej. W r. 1761 kupił część pałacu sapieżyńskiego w Warszawie przy ul. Zakroczymskiej, pod koniec wieku pałac ten należał w całości do niego; miał nadto nieruchomość na Solcu. W r. 1787 dzierżawił od Radziwiłłów Sielec (woj. brzeskie?). Początkowo rezydował S. w Wysokiem, dokąd sprowadził bonifratrów fundując szpital i klasztor, a w r. 1785 kościół p. wezw. św. Jana Nepomucena. W l. sześćdziesiątych i siedemdziesiątych mieszkał najczęściej w Dereczynie, w l. osiemdziesiątych w Różanej, gdzie ufundował ołtarz św. Barbary w kościele paraf., szpital (którego dokończenie zlecił w testamencie synowi), nowy cmentarz, cerkiew i klasztor bazylianów. W r. 1786 istniały w Różanej wytwórnie bławatne, sukiennicze, pojazdów i świec jarzących.
Przyuczony przez stryja Józefa, znanego bibliofila, S. od wczesnych lat czytał i gromadził książki i rękopisy. Dwa exlibrisy wykonał dla S-y wileński rytownik Franciszek Balcewicz przed r. 1749 (o czym świadczył figurujący na nich tytuł starościński). W r. 1784 zbiór rękopisów S-y podziwiał Stanisław August, zaś towarzyszący królowi bp Adam Naruszewicz otrzymał od gospodarza obietnicę, że będzie mu je kolejno wysyłał (a samych woluminów korespondecji polskiej było ok. 100) do skopiowania i wykorzystania w opracowywanych dziejach Polski. W pocz. l. osiemdziesiątych S. miał w Warszawie galerię obrazów, ocenianą jednak przez E. Lehndorffa jako bardzo mierną.
Na dworze w Różanej przebywał po r. 1789 Kazimierz Kognowicki, który na podstawie materiałów z biblioteki S-y pisał „Życia Sapiehów”; ich pierwszy tom (wyd. w Wil. 1790) zadedykował właścicielowi zbioru. Franciszek Paprocki dedykował S-że swe „Wojny znaczniejsze” (Wil. 1763), a Wincenty I. Marewicz – komedię „Miłość dla cnoty” oraz „Dorywcze zabawki wierszem i prozą” (1788). W r. 1770 nakładem S-y został wydany w Wilnie polski przekład „Mów” Cycerona «dla pożytku szlacheckiej młodzi w konwikcie dereczyńskim uczącej się». Zarówno w Różanej jak w Dereczynie S. utrzymywał teatr dworski; jego początki sięgają okresu przed r. 1765. Założył nadto największą w Rzpltej szkołę muzyczną, operową i baletową, w której uczono dzieci poddanych.
Mimo tych zainteresowań S., posiadający mierne zdolności, nie był, jak się wydaje, człowiekiem o głębszej kulturze umysłowej, nie mówiąc już o politycznej. We współczesnej satyrze politycznej występował jako gnuśny sybaryta. Znamienne, że w r. 1785 sprzeciwił się wczesnemu wyjazdowi syna na naukę do Szwajcarii, dokąd chciała go ze sobą wziąć siostra – Anna Sanguszkowa. S. zmarł 28 V 1793 w swoim pałacu w Warszawie, pochowano go stosownie do życzenia w Berezie Kartuskiej.
Z poślubioną 29 I 1757 Magdaleną Agnieszką z Lubomirskich (zob. Sapieżyna Magdalena Agnieszka) S. miał syna Franciszka (zob.) i cztery córki (którym wydzielił po 300 tys. złp. posagu): Annę Teofilę (1758–1813), zamężną 1. v. za Hieronimem Sanguszką (zob.), 2. v. za Sewerynem Potockim (zob.), Karolinę (1759–1814), żonę 1. v. Teodora Potockiego, a po rozwodzie 2. v. Stanisława Sołtyka, Mariannę Katarzynę (ur. 1760), żonę 1. v. Jana Sołłohuba, a po rozwodzie z nim – Ignacego Puzyny, star. dziwoniskiego, z którym także się rozwiodła, Amelię (1762–1835), zamężną za Franciszkiem Jelskim, podkomorzym starodubowskim. Pierworodny syn S-y Kazimierz ur. we wrześniu 1757, zmarł w sierpniu 1758. Dn. 21 VII 1761 urodziła się S-że córka, której imienia ani losów nie znamy; być może jest to któraś z czterech wymienionych.

Portret pędzla Franciszka K. Lampiego w Państw. Zbiorach Sztuki na Wawelu (kopia w kolekcji Eustachego S. Sapiehy w Nairobi); Portret olej., malarz nieznany, w Muz. Narod. w P.; Portret olej. w kościele św. Stanisława w Rzymie; Portret żony (miniatura) w IS PAN w W.; Fot. portretu S-y i jego żony, w: Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970 tabl. 25; – Estreicher, XXVII; Nowy Korbut (Oświecenie); PSB (Michał K. Ogiński); Słown. Geogr. (Dereczyn, Wysokie Lit.); Słown. Pracowników Książki Pol.; Kossakowski, Monografie, III; Sapiehowie; Żychliński, IV; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; tenże, Kawalerowie; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Bartoszewicz J., Biskup Naruszewicz, w: Znakomici mężowie polscy, Pet. 1855 I 88–9; Domańska H., Z dziejów biblioteki kodeńskiej Sapiehów, w: Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi, Z. 1, W. 1975; Gembarzewski B., Rodowody pułków polskich, W. 1925; Hedemann O., Dzisna i Druja, Wil. 1934; Kaleta R., Oświeceni i sentymentalni, Wr. 1971; Konopczyński W., Konfederacja barska, W. 1991 I–II; tenże, Od Sobieskiego do Kościuszki, W. 1921; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1911 II; Korzon, Wewnętrzne dzieje, II–III; Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz, Londyn 1970–1 I–II; Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wil. 1912; Malinowska I., Pałac Sapiehów, W. 1972; Michalski J., Schyłek konfederacji barskiej, Wr. 1970; Mościcki H., Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi, Wil. [b.r.w.]; tenże, Generał Jasiński i powstanie kościuszkowskie, W. 1917; Smoleński W., Konfederacja targowicka, Kr. 1903; tenże, Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1896; Sobieszczański F. M., Warszawa, W. 1967 I; Wittyg W., Exlibrisy bibliotek polskich XVII i XVIII wieku, W. 1903; Woźnowski W., Pamflet obyczajowy w czasach Stanisława Augusta, Wr. 1973; Zielińska T., Szlacheccy właściciele nieruchomości w miastach XVIII w., W.-Ł. 1987; – Akty Vil. Archeogr. Kom., VIII 400 (poza ind.); Askenazy S., Pamiętnik prymasa, w: Dwa stulecia, W. 1910 II; Bagiński W., Rękopism […] dominikanina prowincji litewskiej, Wil. 1854 s. 20, 80, 137; Diariusze sejmowe z w. XVIII, I–III; Karpiński F., Historia mego wieku, W. 1987; Kodeks Stanisława Augusta, W. 1938; Kossakowski J., Pamiętniki, W. 1891; Lubomirski S., Pamiętniki, Lw. 1925; Matuszewicz, Diariusz, I–II; Mémoires du roi Stanislas-Auguste, I–II; Naruszewicz A., Korespondencja, Wr. 1959; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, W. 1957 I; Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, W. 1959 I–II; Radziwiłł K. S., Korespondencja, Kr. 1898 s. 168; Szwedowska J., Muzyka w czasopismach polskich w XVIII w. Okres stanisławowski, W. 1984; Tajna korespondencja z Warszawy do Ignacego Potockiego, W. 1961; Tjažby litovskich krestjan i žytelej mesteček, Vil. 1961 II; Vol. leg., VII 96, 103, 146, 147, 171, 187, 306, 387, 496, VIII 4, 7, 17, 28, 39, 53, 59, 63, 73, 77, 82, 128, 245, 488, 805, 813, 834, 967, IX 9, 32, 47, 271, X; Zaleski B., Korespondencja krajowa Stanisława Augusta, P. 1872 s. 250, 253, 258; Zaleski M., Pamiętniki, P. 1879; – „Gaz. Warsz.” 1793 nr 43 (Supl.), 44; „Kur. Pol.” 1793 nr 533; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. IVa 6 k. 534–535, Dz. V 12532 (31 I 1748), 13808, 13812, 13831 (16 VI 1740), 13844, Arch. Roskie (korespondencja), XIX/40, XX/9, XXIX/84, LVI/9, LXVI/57, Zbiór z Muz. Narod., 742, 1080; B. Czart.: rkp. 687, 689, 698, 699, 700, 714, 715, 717, 718 k. 673, rkp. 721, 723, 730, 736, 799, 889, 919, 931, 1153 (M. Sapieha 7 V 1764), 2896 k. 547 n., rkp. 3854; B. Jag.: rkp. 6147/14, 6410, 8927; B. Kórn.: rkp. 1885; B. Narod.: rkp. 3287 (nie przejrzane), 3288/1–2, BOZ rkp. 564, 939, Centralny Katalog Starych Druków w B. Narod.; B. Ossol.: rkp 715, 12770, 14877; B. PAN w Kr.: rkp. 380 k. 144, rkp. 3220 (16 VI 1740), 4003, 4387; Staatsarchiv w Dreźnie: Korespondencja Brühla z Polakami, sygn. 3591 (1753 – J. S. Sapieha do Brühla); – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, oprac. przez Eustachego S. Sapiehę.
Zofia Zielińska